محبوبه علی‌پور/
بیش از 30 سال است که واژه «فرونشست زمین» به ردیف بحران‌های پرشمار استان خراسان رضوی افزوده شده است. البته واکنش‌ها به این مقوله نیز همانند دیگر چالش‌های دیرپا و نوپدید بوده، همان واکنش مرسوم انکار، کتمان و پرهیز از شفافیت و اطلاع‌رسانی! چراکه بنا بر اعتقاد مدیران متولی نباید مردم را ترساند. به این ترتیب همه باید منتظر بمانیم تا در نهایت آرامش روزی زمین ما را ببلعد.
*چرا توجه به فرونشست اهمیت دارد؟
کافی است عبارت فرونشست زمین در خراسان رضوی را در اینترنت جست‌وجو کنیم. صف تصاویر هولناک پیش چشم‌ها رژه می‌رود.
در همین ارتباط استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی در گفت‌وگو با قدس درباره علل فرونشست‌ها می‌گوید: در سال‌های اخیر به دنبال نوسانات اقلیمی و از آنجا که کشور ما در کمربندی خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته شاهد خشکسالی بوده‌ایم که این امر موجب از دست رفتن منابع آبی شده است. همچنین در دهه‌های اخیر به دلیل مسائلی نظیر رشد جمعیت و کشاورزی غیراصولی شاهد بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی بوده‌ایم که موجب بروز و گسترش نشست‌ها شده است. حال آنکه برگرداندن حیات مجدد به این دشت‌ها غیرممکن است و ازهمین رو از این پدیده تعبیر به «مرگ دشت» می‌شود. همچنین گسترش شکاف‌های یاد شده علاوه بر نابودی دشت‌ها منجر به از بین رفتن قنوات و آسیب به بناها و تخریب زیرساخت‌هایی همانند ریل‌های راه‌آهن، جاده‌ها و خطوط انتقال انرژی می‌شود.
عادل سپهر می‌افزاید: استان خراسان رضوی با حدود 6 میلیون جمعیت و پهنه‌ای به وسعت 120 هزار مترمربع از استان‌های بحرانی فرونشست زمین به شمار می‌رود. چنانکه بنا بر بررسی‌های انجام شده از سوی دستگاه‌های متعدد 30 دشت این استان در شرایط فرونشست قرار دارند. همچنین در دشت‌هایی همانند مشهد، نیشابور، بردسکن و کاشمر روند فرونشست به طور چشمگیری شدت یافته که این قضیه در آینده نظام شهری را در این مناطق با چالش مواجه خواهد کرد؛ چراکه منجر به از بین رفتن کشاورزی شده و بخش زیادی از روستاییان را وادار به مهاجرت می‌کند.
*برداشت بی‌رویه آب، عامل 90درصد فرونشست‌ها
رئیس اداره مخاطرات زمین‌شناسی اداره کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی شمال‌شرق نیز درباره وضعیت گسترش فرونشست‌ها می‌گوید: در پنج سال اخیر پایش دشت‌های خراسان رضوی را انجام دادیم که بر اساس بررسی‌های نهایی، 6 دشت در این ناحیه در مقوله فرونشست‌ها، بحرانی شناخته شده است. البته فرونشست بنا بر دلایل مختلفی همانند وجود گسل‌ها ایجاد می‌شود که در استان خراسان رضوی برداشت بی‌رویه منابع آبی عامل 90درصد بروز این پدیده محسوب می‌شود و داده‌های سازمان آب منطقه‌ای نیز این مقوله را تأیید می‌کند.
شریفی می‌افزاید: چنانکه در دشت نیشابور یک هزار و 784 حلقه چاه مجاز حفر شده که بنا بر گفته کارشناسان محلی به همین میزان چاه غیرمجاز وجود دارد. این در حالیست که در پی بروز فرونشست‌ها نمی‌توان به طور کامل این قضیه را رفع ساخت و این روند ادامه پیدا می‌کند. همچنین فرونشست‌ها موجب از بین رفتن آبخوان‌ها شده و صدماتی را به سازه‌ها وارد می‌سازد. همین پدیده در روستای «کلاته‌نو» از توابع بردسکن سبب شده تمام منازل ترک خورده و به دلیل وسعت فرونشست در دشت بردسکن امکان جابه‌جایی روستا نیز وجود ندارد؛ چراکه فرونشست‌ها در این منطقه عوارض سطحی داشته و شکاف‌هایی بین 20 سانتیمتر تا بیش از دو متر ایجاد کرده است. بنابراین عوارض فرونشست‌ها را باید خطرناک‌تر از زلزله دانست. ناگفته نماند که در صورت از بین رفتن آبخوان‌ها ظرفیت ذخیره آب از دست رفته و سریع رواناب‌ها جاری می‌شود. ازهمین رو سیلابی شدن مناطق ناشی از همین امر است. نکته دیگر اینکه تغییر الگوی آبراهی رخ می‌دهد که این مقوله نیز پیامدهای خطرناکی دارد.
وی در ادامه می‌افزاید: دشت نیشابور به دلیل گستردگی و وجود زیرساخت‌ها همانند مسیر راه‌آهن، مسیر لوله‌کشی گاز و... در جایگاه دوم اهمیت پس از مشهد قرار گرفته است. حال آنکه در منطقه «بشرو» در این دشت، فرونشست‌ها در مسیر راه‌آهن مشهد به تهران، تهدید جدی محسوب می‌شود. از همین رو در ستاد بحران استان و جلسات استانداری بارها نسبت به این قضیه هشدار دادیم چنانکه آخرین بار یک ماه گذشته در نشست با معاونت عمرانی استانداری به این امر اشاره شد. همچنین چند بار به صورت مکتوب به اداره کل راه‌آهن خراسان رضوی هشدار دادیم و کارشناسانی را به محل مورد نظر برده‌ایم؛ چراکه شکاف از زیر ریل راه‌آهن هم رد شده است. البته گرچه این مجموعه نیز بررسی‌ها و برنامه‌هایی انجام داده اما با گذشت سه سال هنوز راهکار عملی برای این منطقه انجام نشده است. حال آنکه در همین مسیر نیز خط لوله نفت قرار گرفته که مکرر از سوی شرکت ملی پخش فراورده‌های نفتی منطقه خراسان رضوی رصد می‌شود.
مسئول کارگروه مخاطرات مرکز زمین‌شناسی خراسان رضوی همچنین تأکید می‌کند: براساس نوع خاک کیفیت و سرعت نشست‌ها متفاوت است چنانکه در خاک‌های درشت‌دانه در ظاهر نمودی دیده نمی‌شود. برای نمونه سراسر دشت جوین در حال فرونشست است در حالی که تنها در بخش شمالی این منطقه که خاک ریزدانه دارد، می‌توانیم عوارض فرونشست را در سطح ببینیم. همچنین در دشت مشهد مناطقی از غرب، شرق و شمال‌شرق این شهر در حال فرونشست است اما عوارض را بیشتر در شمال و شمال‌شرق واقع در خواجه‌ربیع و روستای نریمانی مشاهده می‌کنیم. به این ترتیب حدود 520 کیلومتر از مناطق شهر مشهد درگیر فرونشست هستند. همچنین فرونشست‌ها در دشت نیشابور به میزان یک هزار و 479 کیلومترمربع، دشت بردسکن 250 کیلومترمربع، دشت خواف 143 کیلومترمربع و دشت جوین 224 کیلومترمربع عوارض سطحی دارند. این در حالیست که در سایر مناطق نیز به دلیل درشت دانه بودن خاک‌ها، عوارض سطحی را مشاهده نمی‌کنیم.
شریفی در ادامه می‌گوید: روند فرونشست بر اساس میزان آبی که برداشت می‌شود و نوع خاک می‌تواند سال‌ها ادامه یافته تا به تحکیم برسد. در دشت مشهد برخی نواحی به درجه تحکیم رسیده و نرخ فرونشست کاهش یافته است. درحالی که در دشت خواف که زمانی عوارض سطحی محدودی را شاهد بودیم حال، شکاف‌های چندین متری را می‌بینیم و نرخ نشست همچنان بالاست. به هر روی چنانچه روند برداشت آب کاهش یابد روند فرونشست‌ها نیز کنترل می‌شود برای نمونه روند گسترش فرونشست در منطقه ثامن مشهد و فریزی با بستن چاه‌ها و استفاده از سد دوستی کاهش محسوسی داشته است. از همین رو نقش فرهنگ‌سازی در این امر حائز توجه است چنانکه در منطقه بردسکن شاهد توجه جدی مردم نسبت به این قضیه هستیم.
نظر شما